«Ἔτι ἕν σοι λείπει»
Ευαγγέλιο-Απόστολος, σχολιασμός
Ευαγγέλιο: Λουκ. ιη΄ 18-27
Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ἄνθρωπός τις προσῆλθε τῷ ᾿Ιησοῦ λέγων· διδάσκαλε ἀγαθέ, τί ποιήσας ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσω; εἶπε δὲ αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· τί με λέγεις ἀγαθόν; οὐδεὶς ἀγαθὸς εἰ μὴ εἷς ὁ Θεός. τὰς ἐντολὰς οἶδας· μὴ μοιχεύσῃς, μὴ φονεύσῃς, μὴ κλέψῃς, μὴ ψευδομαρτυρήσῃς, τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα σου. ὁ δὲ εἶπε· ταῦτα πάντα ἐφυλαξάμην ἐκ νεότητός μου. ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ ᾿Ιησοῦς εἶπεν αὐτῷ· ἔτι ἕν σοι λείπει· πάντα ὅσα ἔχεις πώλησον καὶ διάδος πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν οὐρανῷ, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι. ὁ δὲ ἀκούσας ταῦτα περίλυπος ἐγένετο· ἦν γὰρ πλούσιος σφόδρα. ἰδὼν δὲ αὐτὸν ὁ ᾿Ιησοῦς περίλυπον γενόμενον εἶπε· πῶς δυσκόλως οἱ τὰ χρήματα ἔχοντες εἰσελεύσονται εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ! εὐκοπώτερον γάρ ἐστι κάμηλον διὰ τρυμαλιᾶς ραφίδος εἰσελθεῖν ἢ πλούσιον εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ εἰσελθεῖν. εἶπον δὲ οἱ ἀκούσαντες· καὶ τίς δύναται σωθῆναι; ὁ δὲ εἶπε· τὰ ἀδύνατα παρὰ ἀνθρώποις δυνατὰ παρὰ τῷ Θεῷ ἐστιν.
ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ
«Ἔτι ἕν σοι λείπει»
Δὲν εἶχε εὐτυχὴ κατάληξη ἡ συνάντηση τοῦ πλούσιου ἐκείνου νεανίσκου μὲ τὸν Κύριο, τὴν ὁποία μᾶς περιγράφει τὸ σημερινὸ ἱερὸ Εὐαγγέλιο. Ἔφυγε λυπημένος ὁ νέος ὅταν ὁ Κύριος τοῦ ζήτησε νὰ ἀποχωριστεῖ αὐτὸ τὸ ἕνα ποὺ κρατοῦσε αἰχμάλωτη τὴν ψυχή του: τὸ χρῆμα.
Γιατί ὅμως νὰ συμβεῖ ἔτσι; Γιατί ὁ Κύριος νὰ μὴ δεχθεῖ κοντά του τὸν πλούσιο νέο, ἔστω μὲ αὐτὴν τὴν ἀδυναμία ποὺ εἶχε στὸν πλοῦτο; Μὰ ὁ Κύριος δὲν θέλει οἱ μαθητές του νὰ Τὸν ἀκολουθοῦν μὲ ἐπιπολαιότητα ἀλλὰ μὲ σταθερότητα καὶ ἀπόφαση θυσίας. Θέλει νὰ ἀγωνίζονται, ὥστε νὰ μὴν ὑστεροῦν σὲ τίποτε. Νὰ γίνονται τέλειοι! Αὐτὸς εἶναι ὁ τελικὸς στόχος γιὰ κάθε χριστιανό.
Γιατί ὅμως νὰ συμβεῖ ἔτσι; Γιατί ὁ Κύριος νὰ μὴ δεχθεῖ κοντά του τὸν πλούσιο νέο, ἔστω μὲ αὐτὴν τὴν ἀδυναμία ποὺ εἶχε στὸν πλοῦτο; Μὰ ὁ Κύριος δὲν θέλει οἱ μαθητές του νὰ Τὸν ἀκολουθοῦν μὲ ἐπιπολαιότητα ἀλλὰ μὲ σταθερότητα καὶ ἀπόφαση θυσίας. Θέλει νὰ ἀγωνίζονται, ὥστε νὰ μὴν ὑστεροῦν σὲ τίποτε. Νὰ γίνονται τέλειοι! Αὐτὸς εἶναι ὁ τελικὸς στόχος γιὰ κάθε χριστιανό.
Ἂς δοῦμε λοιπὸν πῶς κι ἐμεῖς μποροῦμε νὰ ἐπιτύχουμε αὐτὴν τὴν τελειότητα.
1. Μὲ αὐτογνωσία καὶ ἀγώνα
Πρῶτον, ὀφείλουμε νὰ ἀποκτήσουμε καλὴ γνώση τοῦ ἑαυτοῦ μας. Νὰ ἀνακρίνουμε τὴ ζωή μας καὶ νὰ βαθμολογήσουμε τὴ σχέση μας μὲ τὸν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό. Ὁ πλούσιος νέος τοῦ σημερινοῦ Εὐαγγελίου νόμιζε ὅτι εἶναι καλὸς ἐπειδὴ τηροῦσε τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ. Ὅπως ἀποδείχθηκε ὅμως, ἡ θρησκευτικότητά του ἦταν μᾶλλον τυπικὴ καὶ ἐξωτερική. Νόμιζε ὅτι ἡ σχέση του μὲ τὸν Θεὸ καθορίζεται ἀπὸ ἕνα σύνολο καλῶν πράξεων. Ἀπέφευγε τὶς σοβαρὲς παραβάσεις τοῦ νόμου καὶ περίμενε νὰ μάθει ἂν χρειάζεται καὶ κάτι ἄλλο νὰ κάνει γιὰ νὰ εἶναι τελείως ἐντάξει. Γι’ αὐτὸ καὶ ρώτησε «τί ποιήσας ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσω;»· δηλαδή: Τί πρέπει νὰ κάνω γιὰ νὰ κληρονομήσω τὴν αἰώνια ζωή;
Τὸ ἴδιο λάθος ἐπαναλαμβάνουν πολλοὶ ἄνθρωποι σήμερα. Σκέπτονται μὲ ἀφέλεια: «Ἐγὼ δὲν ἔχω σκοτώσει κανένα, δὲν κλέβω, δὲν λέω ψέματα, δὲν ἔχω βλάψει κανένα ἄνθρωπο. Τί χρειάζεται λοιπὸν νὰ ἐξομολογηθῶ;». Τὰ πράγματα ὅμως δὲν εἶναι ἔτσι. Κάθε ἄνθρωπος, ἂν ἐρευνήσει βαθιὰ μέσα στὴν ψυχή του, θὰ ἀνακαλύψει πολλὰ ἀγκάθια ποὺ οὐσιαστικὰ τὸν κρατοῦν μακριὰ ἀπὸ τὸν ἅγιο Θεό. Ἀγκάθια ποὺ ἂν δὲν τὰ ξεριζώσει, μεγαλώνουν λίγο-λίγο καὶ καταπνίγουν κάθε καλὸ σπόρο, κάθε καλὴ διάθεση καὶ προσπάθεια.
Ἂς κάνει λοιπὸν ὁ καθένας μας τὴν αὐτοκριτική του μὲ εἰλικρίνεια καὶ εἰς βάθος. Ὄχι ἐπιφανειακά. Ὄχι μόνο τί κάνουμε, ἀλλὰ καὶ τὸ τί σκεπτόμαστε, τί ἐπιθυμοῦμε. Ἂς ἐξετάζουμε σὲ κάθε μας ἐνέργεια ἂν εἶναι καθαρὰ τὰ κίνητρά μας. Μήπως αὐτὸ ποὺ ἔκανα κρύβει κάποια ζήλεια ἢ θυμό; Μήπως ἔχω μεγάλη ἰδέα γιὰ τὸν ἑαυτό μου; Μήπως ἐσωτερικὰ κατακρίνω ἢ ἀδικῶ τοὺς ἄλλους;
Ἔτσι θὰ ἐντοπίσουμε ὅτι ὄχι μόνο «ἓν» ἀλλὰ πολλά, πάρα πολλὰ μᾶς λείπουν γιὰ νὰ εἴμαστε τέτοιοι ποὺ μᾶς θέλει ὁ Θεός. Καὶ ἑπομένως θὰ πρέπει νὰ ἀγωνιστοῦμε, ὥστε νὰ ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ τὶς πολλὲς ἀδυναμίες καὶ τὰ πάθη μας. Καὶ μάλιστα νὰ ἀγωνιστοῦμε πολύ, διότι τὸ κακὸ εἶναι ριζωμένο βαθιὰ μέσα μας καὶ μᾶς κρατάει ὑποδουλωμένους, μᾶς χωρίζει ἀπὸ τὸν Χριστό.
2. Μὲ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ
Ὑπάρχει ὅμως καὶ ἕνα δεύτερο ἀπαραίτητο στοιχεῖο, γιὰ νὰ γίνουμε τέλειοι καὶ πιστοὶ μαθητές του: ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ. Ὁ δρόμος τῆς χριστιανικῆς ζωῆς, ὁ δρόμος γιὰ τὴν τελειότητα δὲν εἶναι εὔκολος. Ἀπαιτεῖ θυσίες καὶ αὐταπάρνηση. Γιὰ τὸν πλούσιο ὁ Κύριος εἶπε ὅτι εἶναι εὐκολότερο νὰ περάσει μία καμήλα ἀπὸ τὴ μικρὴ τρύπα ποὺ ἀνοίγει ἡ βελόνα παρὰ νὰ εἰσέλθει ὁ πλούσιος στὴ Βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Κι ὅταν οἱ μαθητὲς ρώτησαν μὲ ἔκπληξη «τότε λοιπὸν ποιὸς μπορεῖ νὰ σωθεῖ;», ὁ Κύριος ἀπάντησε: «Τὰ ἀδύνατα παρὰ ἀνθρώποις δυνατὰ παρὰ τῷ Θεῷ ἐστιν». Δηλαδή: Ἐκεῖνα ποὺ εἶναι ἀδύνατον νὰ γίνουν μὲ τὶς ἀσθενικὲς δυνάμεις τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι κατορθωτὰ μὲ τὴ χάρη καὶ τὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ.
Κι ἐμεῖς λοιπὸν ἂς καταφεύγουμε στὴ βοήθεια τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν προσευχή μας καὶ τὴ συμμετοχή μας στὰ ἱερὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας. Εἰδικὰ στὸ Μυστήριο τῆς ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως ἔχουμε τὴν εὐκαιρία νὰ ἐκδηλώσουμε τὴν εἰλικρινή μας μετάνοια καὶ νὰ καταθέσουμε στὸν Κύριο ὅ,τι νομίζουμε ὅτι στέκεται πρόσκομμα στὸ δρόμο γιὰ νὰ Τὸν ἀκολουθήσουμε. Νὰ Τοῦ ἐμπιστευθοῦμε τὶς ἀδυναμίες μας καὶ μὲ τὶς εὐχὲς καὶ συμβουλὲς τοῦ πνευματικοῦ μας καὶ μὲ τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ νὰ συνεχίσουμε τὸν πνευματικό μας ἀγώνα. Τὸν ἀγώνα γιὰ τὴν τελειότητα.
«Ἔτι ἕν σοι λείπει», μᾶς λέει ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστός. Μπορεῖ νὰ εἶσαι καλὸς ἄνθρωπος, ἀλλὰ αὐτὸ δὲν ἀρκεῖ. Ὁ Κύριος δὲν μᾶς θέλει ἁπλῶς «καλοὺς ἀνθρώπους» ἀλλὰ πιστοὺς καὶ ἀφοσιωμένους μαθητές του. Θέλει νὰ γίνουμε τέλειοι, διότι αὐτὲς εἶναι οἱ προδιαγραφὲς ποὺ μᾶς ἔδωσε, ὅταν μᾶς δημιούργησε. Μᾶς ἔπλασε «κατ’ εἰκόνα» καὶ «καθ’ ὁμοίωσίν» του. Ἔχουμε λοιπὸν τὴ δυνατότητα γιὰ πολὺ περισσότερα. Ἔχουμε τὶς προϋποθέσεις ν’ ἀνεβοῦμε ψηλότερα. Ἀρκεῖ νὰ ἀνακαλύψουμε αὐτὸ τὸ «ἓν» ποὺ μᾶς χωρίζει ἀπὸ κοντά του καὶ νὰ τὸ ξεπεράσουμε μὲ τὴ χάρη καὶ τὴ βοήθειά του. Τότε θὰ εἴμαστε ἄξιοι μαθητές του!
Απόστολος: Ἐφεσ. β΄ 4-10
Ἀδελφοί, ὁ Θεὸς πλούσιος ὢν ἐν ἐλέει, διὰ τὴν πολλὴν ἀγάπην αὐτοῦ ἣν ἠγάπησεν ἡμᾶς, καὶ ὄντας ἡμᾶς νεκροὺς τοῖς παραπτώμασι συνεζωοποίησε τῷ Χριστῷ· χάριτί ἐστε σεσωσμένοι· καὶ συνήγειρε καὶ συνεκάθισεν ἐν τοῖς ἐπουρανίοις ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ, ἵνα ἐνδείξηται ἐν τοῖς αἰῶσι τοῖς ἐπερχομένοις τὸν ὑπερβάλλοντα πλοῦτον τῆς χάριτος αὐτοῦ ἐν χρηστότητι ἐφ᾿ ἡμᾶς ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ. τῇ γὰρ χάριτί ἐστε σεσωσμένοι διὰ τῆς πίστεως· καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ὑμῶν, Θεοῦ τὸ δῶρον, οὐκ ἐξ ἔργων, ἵνα μή τις καυχήσηται. αὐτοῦ γάρ ἐσμεν ποίημα, κτισθέντες ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ ἐπὶ ἔργοις ἀγαθοῖς, οἷς προητοίμασεν ὁ Θεὸς ἵνα ἐν αὐτοῖς περιπατήσωμεν.
Η ΕΝ ΧΡΙΣΤῼ ΣΩΤΗΡΙΑ
1. Τί ἔκανε ὁ Θεὸς γιὰ μᾶς
Πολλοὶ ἄνθρωποι διατηροῦν μέσα τους λανθασμένη εἰκόνα περὶ τοῦ Θεοῦ. Τὸν θεωροῦν αὐστηρὸ κριτὴ καὶ τιμωρὸ τῶν ἁμαρτωλῶν καὶ εἴτε ἀπομακρύνονται ἀπὸ Αὐτὸν εἴτε Τὸν πλησιάζουν μὲ φόβο γιὰ τὴν ἐνοχή τους. Ἔτσι ὅμως ἀδικοῦν τὸν Θεό, ἀδικοῦν καὶ τὸν ἑαυτό τους. Γι̕ αὐτὸ ὁ ἀπόστολος Παῦλος στὴ σημερινὴ ἀποστολικὴ περικοπὴ ἀπὸ τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολή, ἡ ὁποία ἔχει βαθὺ θεολογικὸ περιεχόμενο, μᾶς φανερώνει τὴν ἀλήθεια τῶν πραγμάτων.
Ὁ Θεός, γράφει, «πλούσιος ὢν ἐν ἐλέει, διὰ τὴν πολλὴν ἀγάπην αὐτοῦ ἣν ἠγάπησεν ἡμᾶς, καὶ ὄντας ἡμᾶς νεκροὺς τοῖς παραπτώμασι συνεζωοποίησε τῷ Χριστῷ». Εἶναι πλούσιος σὲ ἀγάπη, ἔλεος καὶ συμπάθεια πρὸς τοὺς ἀνθρώπους ὁ πανάγαθος Θεός. Κι ἔγινε ὁλοφάνερη ἡ πολλὴ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρὸς ἐμᾶς τοὺς ἀνθρώπους ἀπὸ τὸ ὅτι μᾶς βρῆκε νεκροὺς ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ μᾶς ἔδωσε ζωή! Μᾶς βρῆκε αἰχμάλωτους καὶ μᾶς ἔδωσε χάρη γιὰ νὰ ζήσουμε ἐλεύθεροι! Δὲν μᾶς ἄφησε νὰ βυθιστοῦμε στὴν αἰώνια ἀπώλεια, ἀλλὰ μᾶς ἄνοιξε τὸν δρόμο γιὰ τὴ Βασιλεία Του, ὅπου μᾶς ἑτοιμάζει ἀσύγκριτη τιμὴ καὶ δόξα. Στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ὁποῖος προσέλαβε τὴν ἀνθρώπινη φύση κι ἔγινε ἡ κεφαλὴ τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας, μᾶς ζωοποίησε, μᾶς ἀνέστησε καὶ μᾶς ἀνύψωσε στὸν οὐρανὸ γιὰ νὰ καθίσουμε στὸ θρόνο Του καὶ νὰ συμβασιλεύσουμε! Καὶ γιατί ὅλα αὐτά;... Γιὰ νὰ ἀποκαλυφθεῖ στοὺς ἀτελεύτητους αἰῶνες τοῦ μέλλοντος ὁ ὑπερβολικὸς πλοῦτος τῆς Χάριτός Του κι ἡ ἀγαθότητα ποὺ ἔδειξε σὲ μᾶς μέσῳ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ.
Στὴν ἀτέρμονη αἰωνιότητα θὰ βλέπουν οἱ ἄνθρωποι, θὰ μελετοῦν κι οἱ ἄγγελοι τὸ τί ἔκανε ὁ Θεὸς γιὰ νὰ σώσει τοὺς ἀνθρώπους καὶ θὰ θαυμάζουν, θὰ ὑμνοῦν καὶ δοξάζουν τὴ θεία ἀγαθότητα καὶ φιλανθρωπία. Κι αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ γεγονὸς ὅτι θὰ ἀποκαλύπτονται συνεχῶς ἐνώπιόν τους νέες πτυχὲς τῆς πολυποίκιλης ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς πανσόφου Προνοίας Του γιὰ κάθε ἄνθρωπο, θὰ ἀποτελεῖ ὄχι μόνο αἰτία δοξολογίας ἀλλὰ καὶ πηγὴ εὐτυχίας καὶ μακαριότητος.
Ὡστόσο ὄχι μόνο τότε ἀλλὰ καὶ τώρα, ἔστω σὲ μικρότερο βαθμό, ἔχουμε τὴν εὐκαιρία νὰ μελετοῦμε καὶ νὰ ἐμβαθύνουμε στὸ μυστήριο τῆς θείας οἰκονομίας. Αὐτοὶ οἱ θεόπνευστοι λόγοι τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος μᾶς βοηθοῦν νὰ σκεφθοῦμε σὲ ποιὰ κατάσταση ἀπελπιστικὴ εἴχαμε βρεθεῖ, καὶ ὁ πανάγαθος Θεὸς μᾶς ἔσωσε καὶ μᾶς ἀνέβασε ἐκεῖ ποὺ κανεὶς ἀνθρώπινος νοῦς δὲν μποροῦσε νὰ φανταστεῖ. Καὶ τὸ ἔκανε αὐτὸ ὄχι ἐπειδὴ ἐμεῖς Τὸν καλέσαμε ἢ ἀπὸ κάποια ἄλλη ἀνάγκη, παρὰ μόνο ἀπὸ τὴν ἀγάπη Του. Ἡ ἄπειρη καὶ ἀνέκφραστη ἀγάπη Του Τὸν παρεκίνησε νὰ κάνει Αὐτὸς μόνος Του τὸ βῆμα γιὰ νὰ μᾶς πλησιάσει καὶ νὰ μᾶς καλέσει στὴ σωτηρία. Κι ὅλα αὐτὰ δωρεάν. Χωρὶς ἐμεῖς νὰ προσφέρουμε τίποτε. Αὐτὸ ὅμως συνεπάγεται κάποια οὐσιαστικὴ ὑποχρέωση γιὰ μᾶς. Κι αὐτὸ μᾶς ἀναφέρει στὴ συνέχεια ὁ ἀπόστολος Παῦλος.
2. Τί κάνουμε ἐμεῖς
Βέβαια, τὴ δυνατότητα τῆς σωτηρίας μᾶς τὴν προσφέρει ἐξ ὁλοκλήρου ἡ Χάρις καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. «Θεοῦ τὸ δῶρον». Εἶναι δωρεὰ τοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἀποδεχθοῦμε αὐτὴ τὴ δωρεά. Γι’ αὐτὸ κι ὁ ἅγιος Ἀπόστολος λέει: «χάριτί ἐστε σεσωσμένοι διὰ τῆς πίστεως». Ἡ πίστη μας στὸν Κύριο Ἰησοῦ ὡς Σωτήρα καὶ Λυτρωτὴ ἀποτελεῖ τὴ δική μας ἐλεύθερη ἀποδοχὴ τοῦ ἔργου τῆς σωτηρίας.
Καὶ πάλι ὅμως νὰ μὴν ξεχνοῦμε ὅτι ἡ σωτηρία μας εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ, ὄχι συνέπεια τῶν δικῶν μας καλῶν ἔργων, γιὰ τὰ ὁποῖα θὰ μπορούσαμε νὰ καυχηθοῦμε.
Τὰ καλὰ ἔργα εἶναι ὁ καρπὸς τῆς συμμετοχῆς μας στὴ ζωὴ τοῦ Χριστοῦ. Διότι ὡς ἄνθρωποι, ἀλλὰ προπάντων ὡς ἀναγεννημένοι Χριστιανοί, εἴμαστε δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, «κτισθέντες ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἐπὶ ἔργοις ἀγαθοῖς»· ἡ ἀναδημιουργία καὶ ἡ ἀναγέννησή μας ἔγινε ἀπὸ τὸν Θεὸ γιὰ νὰ μένουμε ἐνωμένοι μὲ τὸν Κύριο Ἰησοῦ Χριστὸ καὶ νὰ κάνουμε καλὰ ἔργα, γιὰ τὰ ὁποῖα μᾶς προετοίμασε ὁ Θεός, ὥστε νὰ πορευθοῦμε καὶ νὰ ζήσουμε τὴν ὑπόλοιπη ζωὴ μας μ’ αὐτά.
Ὥστε λοιπὸν δὲν μᾶς ἀναγέννησε ὁ Θεὸς γιὰ νὰ συνεχίσουμε νὰ ζοῦμε τὴ ζωὴ τῆς ἁμαρτίας. Δὲν μᾶς προσέφερε τὴ Χάρι καὶ τὴν ἀπολύτρωση γιὰ νὰ παραμένουμε αἰχμάλωτοι τῶν παθῶν καὶ τῶν κακῶν ἐπιθυμιῶν μας. Ὁ πανάγαθος Θεὸς μᾶς καλεῖ σὲ ζωὴ ἀρετῆς καὶ ἁγιότητος. Μᾶς καλεῖ νὰ ζοῦμε μὲ δικαιοσύνη καὶ εἰλικρίνεια, μὲ ἀγάπη καὶ ἐλεημοσύνη, μὲ σωφροσύνη καὶ ἐγκράτεια, μὲ προσευχὴ καὶ μετάνοια. Αὐτὰ τὰ καλὰ ἔργα εἶναι ἡ ἐπισφράγιση τῆς πίστεως, ἡ ἐγγύηση ὅτι πράγματι ἀποδεχόμαστε τὴ Χάρι ποὺ Ἐκεῖνος μᾶς προσφέρει γιὰ τὴ σωτηρία μας.