«Εσείς οι άνθρωποι! Αν δεν έχει γίνει ταινία, δεν ξέρετε τίποτα!» («αρχάγγελος» από την ταινία Dogma, 1999)
του Πρωτοπρ. Ιωάννου Ζώτου τῆς Ἱ. Μ. Σταγών και Μετεώρων.
Η χρεοκοπία του Δυτικού Χριστιανισμού και η απογοήτευση των ανθρώπων
ἀπ’ τήν πρακτική ἀκύρωση τοῦ σωτήριου μηνύματος τοῦ Εὐαγγελίου, ὁδηγεῖ τούς ἀνθρώπους σέ «ἐναλλακτικά μονοπάτια πνευματικότητας» γιά νά βροῦν ἀπαντήσεις στά θεμελιώδη ἐρωτήματα τῆς ζωῆς καί τῆς ὕπαρξής τους.
Αὐτό ἀντανακλᾶται καί στόν χῶρο τοῦ θεάματος, μέ τήν ὅλο καί αὐξανόμενη ζήτηση καί ἀποδοχή τέτοιων ταινιῶν. Δυστυχῶς, γιά πολλούς ἀνθρώπους -καί ὀρθοδόξους χριστιανούς πιά- τά πιστεύω καί ἡ κοσμοθεωρία τους διαμορφώνονται μέσα ἀπό τίς ταινίες καί τίς τηλεοπτικές σειρές καί -τελευταῖα- ἀπ’ τόν θολό χῶρο τοῦ διαδικτύου.
Μέ τήν ἀνωτέρω πρόκληση ὑπ' ὄψιν, ὀφείλουμε νά ὁμολογήσουμε ὅτι ἡ προσέγγισή μας στό πρόβλημα δέν φιλοδοξεῖ νά ἐμβαθύνει -καθώς μιά ἐμπεριστατωμένη ἀνάλυση θά ἀπαιτοῦσε περισσότερο χῶρο ἀπ' ὅσον μιᾶς περιοδικῆς ἔκδοσης- ἀλλά, ἀγγίζει μόνο τό γενικό πλαίσιο, πού λειτουργεῖ σέ ταινίες κλασικές, μέ γνωστούς ἠθοποιούς -καί σέ τηλεοπτικές σειρές πού προέκυψαν ἀπ’ αὐτές-, πού υἱοθετοῦν καί παρουσιάζουν στήν πλοκή τους πολλά στοιχεῖα ἀποκρυφισμοῦ, χωρίς νά εἶναι πάντοτε ἀμιγεῖς ἀποκρυφιστικές παραγωγές. Ἡ προσέγγισή μας δέν συμπεριλαμβάνει b-movies2, στίς ὁποῖες περιλαμβάνονται ἀρκετές παραγωγές μέ ἀκραῖα στοιχεῖα ἀποκρυφισμοῦ, χωρίς ὅμως νά προωθοῦνται καί νά γίνονται δημοφιλεῖς, ἄρα χωρίς νά ἀσκοῦν μεγάλη ἐπιρροή στήν κύρια μάζα τῶν θεατῶν.
Ἀπό τίς πρῶτες μέρες τῆς δημιουργίας τῆς κινούμενης εἰκόνας, τοῦ Κινηματογράφου, ὁ ἀποκρυφισμός ἔχει ἐμπνεύσει σεναριογράφους καί παραγωγούς γιά τήν δημιουργία ταινιῶν ὅπως τά The Devil’s Manor (1896) καί The Devil in a Covent (1899) τοῦ Georges Méliès, τό The Student of Prague (1913) τοῦ Stellan Rye καί τό The Golem (1920) τοῦ Paul Wegener.
Τό ἀποκρυφιστικό μοτίβο σ’ αὐτές τίς ταινίες εἶναι πολύ γενικό: ὑπερφυσικά γεγονότα ἀντιτιθέμενα σέ θρησκευτικές πρακτικές. Τά τελευταῖα πενῆντα χρόνια ὅμως, ἀπ’ τή δεκαετία τοῦ ’60, πού οἱ ἀποκρυφιστικές πρακτικές μέσω τῶν ὁμάδων πού δημιουργοῦνταν ἔγιναν πιό δημοφιλεῖς καί γνωστές καί μέ τήν ἐξάπλωση τῆς τηλεόρασης, ὁ Πνευματισμός, ἡ Μαγεία (Wicca), ὁ Σατανισμός καί πολλά πιστεύω τῆς «Νέας Ἐποχῆς» (New Age), ἐμπνέουν σεναριογράφους, σκηνοθέτες καί παραγωγούς γιά τή δημιουργία ἀντίστοιχων ταινιῶν.
Αὐτές οἱ ταινίες ἀντανακλοῦν τήν ἀνταπόκριση τῆς κοινωνίας στόν ἀποκρυφισμό. Πολλοί βρίσκουν ἑλκυστική τήν ὑπόσχεση τοῦ ἀποκρυφιστικοῦ χώρου γιά ὑπερβατικές ἐμπειρίες. Ἀλλά ἀκόμη κι αὐτοί, πού τά φοβοῦνται ὅλα αὐτά ἤ τά θεωροῦν ἀπειλή, ἐνδιαφέρονται ἀρκετά γι’ αὐτά, τόσο ὥστε νά ἐνθαρρύνουν τήν παραγωγή νέων ἔργων καί τίτλων βιβλίων, ταινιῶν καί τηλεοπτικῶν σειρῶν.
Γιά τούς ἐρευνητές τοῦ ἀποκρυφιστικοῦ χώρου καί τούς ἴδιους τούς ἀποκρυφιστές, εἶναι ξεκάθαρο ὅτι τά ὅσα παρουσιάζονται στίς ταινίες, δέν εἶναι φαντασίες τῶν σεναριογράφων. Γιά νά δώσουμε ξεκινώντας κάποιους ὁρισμούς, ὁ μακαριστός π. Ἀντώνιος Ἀλεβιζόπουλος ἀναφέρει: «Ὁ ἀποκρυφισμός ἔχει κατ’ ἀρχήν σχέση μέ τό "ἀπόκρυφο", τό κρυμμένο, τό μυστικό»3.
Ὁ Ρόμπερτ Ἐλγουντ -γιά 30 χρόνια καθηγητής τῶν παγκόσμιων θρησκειῶν στό Πανεπιστήμιο τῆς Ν. Καλιφόρνια- δίνει τόν ὁρισμό τῶν «ἀπόκρυφων θρησκειῶν» ὡς «ἐκεῖνες τῶν ὁποίων οἱ ὀπαδοί πιστεύουν ὅτι εἶναι θεματοφύλακες κάποιας σημαντικῆς ἀλήθειας γιά τήν πραγματικότητα, ἀλήθειας ἄγνωστης στούς περισσότερους ἀνθρώπους, εἴτε ἐπειδή ἔχει σκοπίμως ἀποκρυβεῖ ἤ ἐπειδή εἶναι ἀπό τή φύση της ἀνεξιχνίαστη χωρίς εἰδική ἐξάσκηση ἤ μύηση»4.
Ὁ γκουρού τῆς New Age Τζόν Λάς (John Lash) γράφει: «Ριζικά καί ἀκριβῶς, ὁ ὅρος ἀποκρυφισμός, ἀναφέρεται στήν πρακτική τῆς καλλιέργειας κρυφῶν δυνάμεων»5.
Στό βιβλίο της, «Out on a limb»6 -πού ἔγινε καί μίνι σειρά τοῦ ἀμερικάνικου καναλιοῦ ABC τόν Ἰανουάριο τοῦ 1987-, ἡ ἠθοποιός Σίρλεϊ Μάκ Λέϊν -πού ἀσπάστηκε, υἱοθέτησε καί προώθησε τά δόγματα τῆς Νέας Ἐποχῆς- ἀναφέρει περί ἀποκρυφισμοῦ: «… σημαίνει κρυμμένο. Ἐπειδή κάτι εἶναι κρυμμένο, δέν σημαίνει ὅτι δέν ὑπάρχει!»7.
Ἑρμητισμός, ἑβραϊκή Καμπαλά, Ἀλχημεία, Μαγεία, Ἐλευθεροτεκτονισμός, Ροδόσταυροι, Τάγμα τῆς Χρυσῆς Αὐγῆς, Πνευματισμός, Θεοσοφία, Λατρεία τῆς Θεᾶς, Γουΐκα, Νεοπαγανισμός, Νέο-Σατανισμός, Νέα Ἐποχή εἶναι, κατά χρονολογική σειρά καί ἐξέλιξη, τά βασικά μεγαλύτερα ρεύματα τοῦ ἀποκρυφισμοῦ, πού εἶναι ζωντανά καί ἐπηρεάζουν καί σήμερα τήν κοινωνική πραγματικότητα. Ἑξαιρουμένου ἴσως τοῦ Ἐλευθεροτεκτονισμοῦ, τῶν Ροδόσταυρων καί τοῦ Τάγματος τῆς Χρυσῆς Αὐγῆς, ὅλα τά ὑπόλοιπα ἐντάσσονται λίγο-πολύ στή Νέα Ἐποχή.
Οἱ ταινίες συνήθως πού ἀντλοῦν τή θεματολογία τους ἀπ’ αὐτό τόν χῶρο κατατάσσονται, ἀπό τούς κριτικούς, στίς κατηγορίες τρόμου καί φαντασίας, χωρίς αὐτό νά ἀληθεύει πλήρως. Ὑπάρχει ἕνα πλαίσιο ἀναφορᾶς, θά λέγαμε, γιά τήν πλοκή τους: «Νά κάνεις τό ἀπίθανο νά δείχνει πιθανό».
Στίς ταινίες μέ θεματική ἀποκρυφισμοῦ, τά πράγματα διαδικάζονται κάπως ἔτσι: Διάφορα ἀποκρυφιστικά μονοπάτια -ἀπό τήν πίστη τῆς Νέας Ἐποχῆς στό κάρμα ἤ στά πνεύματα-ὁδηγούς, ἕως τόν πνευματισμό, τή Wicca, τόν σατανισμό καί ἄλλα ἀποκρυφιστικά συστήματα λιγότερο γνωστά- παρέχουν ἕνα πλαίσιο ἀναφορᾶς μέ σκοπό τήν ἀναστολή τῆς δυσπιστίας τοῦ θεατῆ. Ἡ ἀπεικόνισή τους εἶναι συχνά ἀνακριβής· συνήθως μιά προσπάθεια δημιουργίας συγκλονιστικῆς πλοκῆς, παρά μιά ἐγκυκλοπαιδικά σωστή παρουσίαση τοῦ αποκρυφιστικοῦ στοιχείου. Ὅμως, ἡ παραδοχή τῶν ἀποκρυφιστικῶν πεποιθήσεων στίς ὁποῖες βασίζεται ἡ ταινία, πλαισιώνουν τήν πλοκή καί «διεγείρουν» τή σκέψη καί τήν φαντασία τοῦ θεατῆ, ὥστε μετά τό πέρας της νά ψάξει γιά περισσότερες πληροφορίες ἀνατρέχοντας στούς πραγματικούς αὐτούς παραθρησκευτικούς χώρους, πολύ εὔκολα πιά προσβάσιμους μέσω τοῦ διαδικτύου. Ἐδῶ ἔγκειται καί ἡ ἐπικινδυνότητα, κυρίως γιά τίς ἐφηβικές καί νεανικές ἡλικίες. Ταυτόχρονα προωθεῖται καί τό θέμα τῆς ἀμφιβολίας γιά τά προσωπικά μας πιστεύω, ἀνάλογα μέ τή θεματική τῆς ταινίας.
Κάποιες συγκεκριμένες, ἐξειδικευμένες τεχνικές ἀφήγησης, πού ἐμφανίζονται σέ αὐτές τίς ταινίες:
1. Οἱ περισσότερες περιλαμβάνουν ἕνα προειδοποιητικό στοιχεῖο, εἴτε μιά πρόταση ὅτι ἡ ἀπόκρυφη πρακτική εἶναι ἐπικίνδυνη, εἴτε ἕνα ἠθικό δίδαγμα γιά τόν σκοπό αὐτό, προφανῶς, μιά προσπάθεια τῶν παραγωγῶν νά καθησυχάσουν πιθανό φόβο ἤ νευρικότητα τοῦ θεατῆ σχετικά μέ τό ἀπόκρυφο.
2. Μιά ἄλλη συνήθης τεχνική, πού ὑποδύεται ὁ ἥρωας τῆς ταινίας, εἶναι ὁ χαρακτήρας τοῦ ἀμφισβητία, αὐτοῦ πού τά ἐμπαίζει ὅλα αὐτά, πού δέν πιστεύει στό ἀποκρυφιστικό μονοπάτι καί πρέπει νά πεισθεῖ. Ὁ σκοπός αὐτοῦ τοῦ χαρακτήρα εἶναι νά ὁδηγήσει τό κοινό σέ προσωρινή ἀναστολή τῆς δυσπιστίας του. Ὁ ἀμφισβητίας ἀντιπροσωπεύει τόν θεατή καί ὅπως γράφει ὁ Tudorov: «ὁ ρόλος τοῦ ἀναγνώστη -στήν περίπτωσή μας, τοῦ θεατῆ-, εἶναι νά ἀναζητήσει καί νά ἐμπιστευθεῖ ἕνα χαρακτήρα... καί τελικά νά ταυτιστεῖ μέ τό χαρακτήρα» ἀποδεχόμενος σταδιακά, μαζί μ’ αὐτόν καί τήν ὕπαρξη τοῦ ὑπερφυσικοῦ8. Συχνά ὁ χαρακτήρας τοῦ ἀμφισβητία -ἰδίως τά τελευταῖα χρόνια, σύμφωνα μέ τό δόγμα τῆς Νέας Ἐποχῆς: «μήν εἶσαι μονόδρομος»- εἶναι τό ἰσοδύναμό τοῦ μικρονοϊκοῦ, χωρίς «ἀνοιχτούς ὁρίζοντες» ἀνθρώπου, πού δυσκολεύεται νά δεχθεῖ τό διαφορετικό καί ἐμμένει στήν πίστη του.
3. Ἕνα ἄλλο κοινό στοιχεῖο τῶν ταινιῶν μέ ἀποκρυφιστική θεματολογία εἶναι μία διάλεξη-διδασκαλία ἀπό ἕναν ἀπό τούς βασικούς χαρακτῆρες ὁ ὁποῖος παρουσιάζει, ἐξηγεῖ καί καθιερώνει τό ἀποκρυφιστικό πλαίσιο ἀναφορᾶς. Ἔχουμε, κατ’ οὐσίαν, μία μορφή «κατήχησης» τοῦ θεατῆ στά δόγματα καί τά πιστεύω τοῦ ἀποκρυφιστικοῦ χώρου ἀπ’ τόν ὁποῖο ἀντλεῖ ἡ ταινία τό πλαίσιο κίνησης τῶν ἡρώων της. Ἔτσι θά μποῦν οἱ βάσεις γιά τήν πλοκή τῆς ταινίας καί τήν ἐξέλιξή της.
Δυστυχῶς, τό παραφυσικό ἔχει γίνει σήμερα mainstream9. Οἱ πεποιθήσεις αὐτές βρίσκονται σέ ἄνοδο, μέ σχεδόν τό ἥμισυ τοῦ βρετανικοῦ πληθυσμοῦ καί τά δύο τρίτα τῶν Ἀμερικανῶν νά ἰσχυρίζονται ὅτι πιστεύουν στήν «ὑπεραισθητηριακή ἀντίληψη» (ESP) καί στά «στοιχειώματα». «Ψυχικά» περιοδικά ὅπως τό «Πνεῦμα καί τό πεπρωμένο», τηλεοπτικές ἐκπομπές ὅπως τό Fringe, Ψίθυροι φαντασμάτων καί «Πιό στοιχειωμένο», κάμερες φαντασμάτων καί e-poltergeists, βιβλία μπέστ σέλερ γιά μυαλό-σῶμα-πνεῦμα καί μάγοι ὅπως ὁ Derren Brown καί ὁ Dynamo, ἔχουν μετακινηθεῖ ἀπό τό περιθώριο, στό κέντρο τοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ, μετατρέποντας τίς παραφυσικές πεποιθήσεις καί τόν σκεπτικισμό σέ ροές ἐσόδων.
Ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τόν Κύριό μας, Ἰησοῦ Χριστό καί τήν Ἐκκλησία Του, ἀφήνει τόν χῶρο στόν Πονηρό νά ἐξαπατᾶ τόν ἄνθρωπο μέ ὅλο καί πιό ὀργανωμένους καί δελεαστικούς τρόπους.
1 Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεῖα ἀπ' τή μελέτη Cinema of the Occult του Carrol L. Fry.
2 Ἐμπορικές ταινίες χαμηλοῦ προϋπολογισμοῦ· ὄχι ταινίες τέχνης.
3 π. Ἀντ. Ἀλεβιζόπουλου, Ὁ Ἀποκρυφισμός στό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας, Ἀθήνα 1993, σ. 11.
4 pr. Robert Ellwood, Occults movements in America in The Encyclopedia of the American Religious Experience, New York: Scribner, 1988, τ. 2, σ. 711.
5 John Lash, The Seeker's Handbook: Α Complete Guide to Spiritual Pathfinding, New York: Harmony Books, 1990, σ. 161.
6 Μ.τ.Σ.: Ἐπί ξύλου κρεμάμενος.
7 Shirley MacLaine, Out on a Limb, New York: Bantam 1983, σ. 49.
8 Τ. Tudorov, The Fantastic: A Stuctural Approach for a Literary Genre, Ithaca N.Y.: Cornell University Press, 1975, σ. 25.
9 Μ.τ.Σ.: Γενική τάση.
Περιοδικό «διάλογος» Απρίλιος - Ιούνιος 2017, τεύχος 88